اهل بیت در قرآنعترت طاهرین (علیهم‌السّلام) بر اساس آیات قرآن و حدیث متواتر ثقلین، همتای قرآن بوده، و تمسک به یکی از آن دو، بدون دیگری، مساوی با ترک هر دو ثقل است و دستیابی به دین کامل، تمسک به هر دو ثقل است. قرآن و عترت، عصاره نبوت و تداوم بخش رسالت هستند که هدایت بشر را تا قیامت تضمین می‌کنند. [۱]
جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ج۱، ص۱۳۲، انتشارات اسراء، چ ۱، قم، ۱۳۷۹.
در این تحقیق، به این موضوع بررسی می‌شود که آیا اهل بیت (علیهم‌السّلام) و ویژگی‌های آنها در قرآن بیان شده است؟فهرست مندرجات۱.۱ - آیه اول ۱.۲ - آیه دوم ۱.۳ - آیه سوم ۱.۳.۱ - نکات لازم در آیه ۱.۳.۱.۱ - نکته اول ۱.۳.۱.۲ - نکته دوم ۱.۳.۱.۳ - نکته سوم ۱.۳.۱.۴ - نکته چهارم ۲ - آیات نازله بر اهل‌بیت ۲.۱ - آیه مودت ۲.۲ - آیه مباهله ۲.۳ - آیه کلمات ۲.۴ - سایر آیات ۳ - عناوین مرتبط ۴ - پانویس ۵ - منبع ۱ - ویژگی‌های آیات قرآنقرآن، اسلام مکتوب است و اهل بیت (علیهم‌السّلام)، اسلام ناطق. قرآن، راه است و اهل بیت، رهبر. قرآن، قانون است و اهل بیت قانون شناس و مجری قانون. قرآن مشعل است و امام، مشعل‌دار و قرآن، کتاب حکمت است و اهل بیت الگوی حکمت. درباره این موضوع باید گفته شود که کلمه «اهل بیت» در قرآن در سه آیه آمده است. ۱.۱ - آیه اولسوره قصص، آیه ۱۲، «هل ادلکم علی اهل بیت یکفلونه لکم» این آیه اشاره به قصد حضرت موسی (علیهم‌السّلام) دارد، زمانی که طفل صغیری بوده و شیر هیچ دایه‌ای را در کاخ فرعون قبول نمی‌کرد. خواهر موسی به آنها گفت: «آیا مایلید که من شما را بر خانواده‌ای که دایه و پرستار این طفل شوند؛ راهنمایی کنم». اهل بیت در این آیه دارای هیچ ابهامی نیست چون آن کسی که در خانواده دایه و پرستار طفل است؛ مادر خانواده است. ۱.۲ - آیه دومدر سوره هود آیه ۷۳ آمده است که: «قالوا ا تعجبین من امر الله رحمت الله و برکاته علیکم اهل البیت» بعد از آنکه خداوند، بشارت داشتن فرزند را به ساره همسر حضرت ابراهیم (علیهم‌السّلام) داده است او به خاطر پیری خود و همسرش متعجب شده و فرشتگان به او گفته‌اند: «آیا از کار خدا متعجب هستی که رحمت و برکات خداوند مخصوص شما اهل بیت رسالت است». اهل بیت در این آیه نیز دارای هیچ ابهامی نیست و شامل خاندان و خانواده حضرت ابراهیم (علیهم‌السّلام) است. ۱.۳ - آیه سومدر سوره احزاب آیه ۳۳ آمده است که: «انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا» «براستی که خداوند، می‌خواهد پلیدی را از شما اهل‌بیت بزداید و کاملا پاک و پیراسته‌تان نماید». با بررسی و تفسیر و شان نزول و سیاق آیات فوق، در می‌یابیم که در دو آیه اول، مراد از «اهل بیت» مشخص بوده و دارای هیچ ابهامی نیست. اما با بررسی سیاق آیه سوم و شان نزول آن می‌توان فهمید که این آیه در مقام بیان مسئله مهمی درباره «اهل بیت» است. ۱.۳.۱ - نکات لازم در آیهبرای بررسی این آیه، چند نکته را باید مورد توجه قرار داد: ۱.۳.۱.۱ - نکته اولآیه «تطهیر» دارای سه تاکید است. الف. حرف «ان» که در پی آن «مای» حصر آمده و دلالت دارد که طهارت منحصر در اهل بیت است. ب. «لام» تاکید که بر سر کلمه «یذهب» آمده تا از ازاله کامل تمام گناهان و معاصی از اهل بیت پرده بردارد. ج. جمله «یطهرکم تطهیرا» که در آخر این آیه آمده تا بفهماند، طهارت برای اهل بیت، کامل و به دور از هرگونه شائبه و شبهه است. [۵]
محمد جواد، محمد کاظم، اهل بیت رهبران الهی، ص۱۷، انتشارات عاشورا، قم، چ ۱، ۱۳۷۴.
این سه تاکید نشان می‌دهد که «اهل بیت» خانواده عادی و معمولی نیستند و دارای خصوصیات منحصر بفرد می‌باشند. ۱.۳.۱.۲ - نکته دوماراده خداوند در جمله «انما یرید الله...» بر فعل او، یعنی «اذهاب رجس»، و «تطهیر» تعلق گرفته و چنین اراده‌ای جز اراده تکوینی نیست چرا که اراده تشریعی به فعل دیگران تعلق خواهد گرفت نه به فعل صاحب اراده، همچنین سیاق آیه در مقام مدح و ستایش اهل بیت است و اگر این اراده تشریعی بود؛ مختص به گروه خاصی نبود و این مدح و ستایش نیز موردی نداشت. ۱.۳.۱.۳ - نکته سومبا ملاحظه موارد استعمال لفظ «رجس» در قرآن می‌توان گفت: این لفظ هم شامل پلیدی محسوس و ظاهری می‌شود و هم شامل آلودگی معنوی و نامحسوس. [۹]
عبدالرحیم سلیمانی، مقاله سیمای اهل بیت در قرآن و سنت، ص۳۵، ره توشه راهیان نور، ویژه محرم ۱۳۷۷، انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم.
و شکی نیست که مقصود «رجس» در آیه تطهیر (که با الف و لام نیز آمده) شامل تمام گناهان می‌شود.۱.۳.۱.۴ - نکته چهارمعلماء اهل تسنن با توجه به معنای لغوی «اهل بیت»، آیه را به خانواده و همسران پیامبر تفسیر می‌کنند. اما در پاسخ باید گفت که درست است. در کتاب‌های لغت، کلمه «اهل بیت» به معنای اهل خانواده (اعم از پدر، مادر، فرزندان و...) و خاندان آمده است. اما سیاق آیه تطهیر نشان می‌دهد که «اهل بیت» در این آیه افراد خاص از خانواده هستند و شامل همسران پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نمی‌شود چون اگر شامل آنها می‌شد لازم بود ضمیر «عنکم» که مذکر است به «عنکن» تبدیل شود. علاوه بر آن روایات که تبیین کننده مجهولات و تاویل کننده متشابهات قرآن هستند؛ استفاده می‌شود. که در این قسمت از آیه (مانند بعضی از آیات) جداگانه نازل شده است و به هنگام جمع‌آوری آیات قرآن، در کنار این آیات قرار گرفته است. [۱۴]
علامه طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، ج۱۶، ص۴۸۴، انتشارات اسراء، قم، ۱۳۶۴.
و روایات به وضوح، مصداق «اهل بیت» در این آیه را بیان کردند. طبری [۱۵]
طبری، محمد بن جریر، تفسیر طبری، ج۲، ص۵-۷، انتشارات موسسه رسالت، بیروت، ۱۴۱۵ق.
در تفسیر خود «۱۷» حدیث و جلال الدین سیوطی، در الدر المنثور، «۱۴» حدیث را نقل نموده‌اند که سند همه آنها به صحابه و تابعین (همچون: ابوسعید خدری، انس بن مالک، ابواسحاق، ابوهریره، ابو حمراء، سعد بن وقاص، علی بن حسین، عایشه، ابن عباس و...» منتهی می‌گردد.بر طبق این احادیث، پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) کساء یا عباء بر سر پنج تن ( پیامبر، علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم‌السّلام)) افکند و ام سلمه که قصد ورود به آن را داشت؛ منع نمود و این جمله را فرمود: «خدایا! اینان اهل بیت من می‌باشند، پروردگارا! پلیدی را از آنها دور ساز». [۱۷]
محمدی ری شهری، اهل بیت در کتاب و سنت، ص۳۵، دار الحدیث تهران، چ۱.
۲ - آیات نازله بر اهلبیتآیات زیادی در شان و منزلت «اهل بیت» نازل شده است تا جایی که ابن عباس روایت کرده که درباره علی (علیه‌السّلام) به تنهایی، سیصد آیه نازل شده است. و برخی دیگر گفته‌اند: که ربع آیات قرآن در مورد اهل بیت می‌باشند. و از باب نمونه «۶۰» آیه را با شان نزول ذکر کرده‌اند که به اعتراف بزرگان اهل سنت درباره اهل بیت نازل شده است. در این جا به نمونه‌هایی از آیات که شیعه و سنی در آن اتفاق نظر دارند که درباره اهل بیت نازل شده را ذکر می‌نمائیم: ۲.۱ - آیه مودتخداوند متعال می‌فرماید: «قل لا اسئلکم علیه اجرا الا المودة فی القربی» «به مردم بگو! برای تبلیغ و رسالت، پاداش از شما نمی‌خواهم؛ مگر مودت و دوستی خویشانم». صحیح مسلم و صحیح بخاری و مسند احمد بن حنبل و تفسیر ثعلبی همگی از ابن عباس نقل کرده‌اند که وقتی این آیه نازل شده مسلمانان از پیامبر سئوال کردند؛ اقربای شما چه کسانی هستند؟ پیامبر فرمود: آنها علی و فاطمه و دو فرزندانشان (حسن و حسین) هستند. [۲۲]
ری شهری، محمد، اهل بیت در کتاب و سنت، ص۴۰، دار الحدیث تهران، چ۱.
۲.۲ - آیه مباهلهخداوند در سوره آل عمران آیه ۶۱ می‌فرماید: «فمن حاجک فیه من بعد ما جاءک من العلم فقل تعالوا ندع ابناءنا و ابناءکم و نسائنا و نساءکم و انفسنا و انفسکم...» [۱۸] پس هرکس با تو در مقام مجادله برآید درباره عیسی، بعد از آنکه بوحی خدا بر احوال او آگاهی یافتی با او بگو: بیائید و ما و شما با فرزندان و زنان خود به مباهله برخیزیم...». مفسرین شیعه و سنی اتفاق نظر دارند که لفظ «ابنائنا» اشاره به امام حسن (علیهم‌السّلام) و امام حسین (علیهم‌السّلام) و لفظ «نسائنا و انفسنا» به ترتیب به فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) و حضرت علی (علیه‌السّلام) شامل می‌شود. مسلم و ترمذی در کتاب‌های خود در باب فضایل علی (علیه‌السّلام) از سعید بن وقاص، روایت کرده‌اند: وقتی که این آیه نازل شده پیامبر، علی و فاطمه و حسن و حسین را فراخواند و سپس فرمود: خداوندا، اینان اهل من می‌باشند. ۲.۳ - آیه کلماتقرآن، داستان توبه حضرت آدم را چنین بیان می‌کند: «فتلقی آدم من ربه کلمات فتاب علیه انه هو التواب الرحیم» «حضرت آدم از پروردگارش کلماتی را فراگرفت پس توبه او را پذیرفت، همانا خداوند توبه‌پذیر و مهربان است». جلال الدین سیوطی در تفسیر «الدر المنثور» در ذیل همین آیه از ابن عباس روایت کرده که گفت از رسول خدا درباره کلمات که حضرت آدم از خداوند دریافت کرد و موجب پذیرش توبه شد سئوال کردم، پیامبر فرمود: «حضرت آدم به حق محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین از خداوند طلب بخشش کرد و خداوند هم پذیرفت». ۲.۴ - سایر آیاتآیاتی که در شان اهل بیت به خصوص درباره حضرت علی (علیهم‌السّلام) نازل شده، بسیار زیاد است ما برای اختصار فقط به آدرس سوره‌ها و آیات اکتفا می‌کنیم: تفسیر نور الثقلین، عروس حویزی، و تفسیر بحرانی، سیدهاشم بحرانی، و تفسیر الدر المنثور، جلال الدین سیوطی و تفسیر نمونه، مکارم شیرازی و تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ذیل آیات فوق. آیات برائت، آیه سقایة الحاج، آیه صالح المؤمنین، آیه حکمت، آیه بینه، آیه صد یقول، آیه نور، آیه انذار، آیه مرج البحرین، آیه نجوی، آیه سابقون، آیه محبت، آیه انفاق، آیه حبل الله، آیه راسخان در علم، آیه ولایت، آیه علم الکتاب، اهل الذکر، و.... گوشه‌های از شان و منزلت اهل بیت را در قرآن به رشته تحریر در آوردم و هیچ کس را قادر به انکار این آیات نیست، و تمام فرق مسلمین اعم از شیعه و سنی به این واقعیت اعتراف دارند که اهل بیت (علیهم‌السّلام) حلقه ناگسستنی قرآن هستند و قرآن بدون اهل بیت و اهل بیت بدون قرآن، نمی‌توانند این کشتی پرتلاطم هدایت را به مقصد برسانند. امیدواریم بتوانیم با تمسک به قرآن و تبعیت از اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم‌السّلام)، در صراط مستقیم مسیر تکامل و سعادت را بپیماییم «انشاءالله». امام خمینی معتقد است «اهل‌بیت» در آیه (اِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا)، با استناد به روایت متواتر از طریق اهل‌سنت و شیعه درباره پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، علی (علیه‌السلام)، فاطمه (علیهاالسلام)، حسن (علیه‌السلام) و حسین (علیه‌السلام) و دیگر ائمه دوازده‌گانه است. ایشان، مصداق اولوالامر، اهل الذکر، صادقین، حبل‌الله، صراط الله و صراط مستقیم در آیات قرآن کریم را اهل‌بیت شمرده است [۵۰]
خمینی، روح‌الله، کشف الاسرار، ص۱۰۹، ۱۳۱، تهران، بی‌تا.
و نیز خاطرنشان کرده است «رجس» در آیه، بنابر برخی روایات به شک و در برخی روایات «تطهیر از همه عیوب» تفسیر شده است و نفی شک مستلزم نفی همه عیوب قلبی و خارجی و اثبات عصمت است و آیه تطهیر بر ثبوت همه انواع طهارت یعنی طهارت اهل ایمان، ارباب قلوب، طهارت اصحاب سرّ، طهارت اصحاب محبت و مجذوبان، طهارت اصحاب ولایت و طهارت اصحاب صحو بعد المحو برای اهل‌بیت دلالت دارد، امام خمینی معتقد است کمل اولیا تمام انواع طهارت را دارند و چنانچه ظاهر آنها طاهر است از جمیع قذارات صوریه، و حواس آنها طاهر است از اطلاق در آنچه احتیاج به آن نیست، و اعضای آنها طاهر است از تصرف در آنچه برخلاف رضای حق است تا آخرین مراتب طهارت.به اعتقاد امام خمینی اهل‌بیت پیامبر از بهترین و شریف‌ترین خاندان و وابسته به پیامبرند و در دامان پدران و مادران پاک و مطهر متولد و رشد و نمو کرده‌اند. آنان پس از رسول اکرم از بهترین و برترین بندگان مخلص خداوند و پیرو پیامبرند از این روی جایگاهی والا دارند و فضایل آنان با دیگر افراد امت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قابل‌مقایسه نیست. [۵۴]
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۴۶۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۳ - عناوین مرتبطشیعه در پیشگاه قرآن و اهل بیت (کتاب)؛ القرآن فی مدرسة اهل البیت (کتاب)؛ کاربردهای اهل بیت در قرآن؛ اخلاص اهل‌بیت (قرآن)؛ اهل بیت در آیه مباهله؛ اهل بیت در آیه صادقین؛ مباهله اهل‌بیت (قرآن)؛ اهل‌بیت (قرآن)؛ اهل‌بیت و قرآن (قرآن)؛ اهل بیت و علوم قرآن؛ ابرار بودن اهل‌بیت (قرآن) ۴ - پانویس۵ - منبع• سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «اهل بیت در قرآن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۱/۲۱ دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. |